काम गर्ने न्यूनतम उमेर
श्रम ऐन २०७४ ले बालबालिकाहरूलाई काममा लगाउन प्रतिवन्ध लगाएको छ तर प्राथमिक कानुनी कार्यढाँचा बाल श्रम निषेध र नियमन गर्ने ऐन, २०५६ हो । काम गर्ने न्यूनतम उमेर १४ वर्ष हो । १४ वर्ष मुनिका वालवालिकाहरूलाई काम गर्नबाट बन्देज छ । कानुन अनुसार, उद्योगमा बालबालिकालाई कर्मचारीका रुपमा लिनु अघि, उक्त बालक/बालिका श्रमिकका रुपमा काम गर्न सक्छ भनेर योग्यताको प्रमाणपत्रका रुपमा श्रम कार्यालयबाट स्वीकृति प्राप्त गर्नु पर्छ । बालबालिकाको विवरणहरू बुझाउने दायित्व उद्योगको हुन्छ, जसमा काममा लगाएको पन्ध्र दिनभित्र ठेगाना, अभिभावकको नाम, काममा लगाएको मिति सहितका विवरण श्रम कार्यालयमा दिनु पर्छ । बालबालिकाको सीप र योग्यताको विकास गर्ने बारे उपयुक्त वातावरण वा शिक्षा उपलब्ध गराउने बारे श्रम कार्यालयले सोको स्वीकृति दिदाका शर्तहरूको पालना गर्नु रोजगारदाताको दायित्व हुन्छ । बालबालिकाको कामको प्रकृति र उमेर उल्लेख गरेर श्रम कार्यालयमा निवेदन हाल्न रोजगारदातालाई कानुनले दायित्व तोकेको छ । श्रम कार्यालयलाई बालबालिकाको चिकित्सकको स्वास्थ्य जाँच आवश्यक पर्छ, जसले तोकेको ढाँचामा कामका लागि बालबालिकाको स्वस्थताका बारे एक वर्ष मान्य हुने योग्यता प्रमाणपत्र प्रदान गर्छ ।
कानुन अनुसार सोह्र वर्ष पूरा नभएको बालबालिकालाई नावालिगका रुपमा पहिचान गरिन्छ । अनिवार्य र नि:शुल्क शिक्षा ऐन, २०७५ को धारा ६ अन्तर्गत अनिवार्य शिक्षाका लागि तय गरिएको उमेर १३ वर्ष हो ।
श्रोत: श्रम ऐन २०७४ को §५ ; § ३, ६, ७, ८ बाल श्रम (नियमित र निषेधित गर्ने ) ऐन २०५६; अनिवार्य र नि:शुल्क शिक्षा ऐन २०७५
जोखिमयुक्त कामका लागि न्यूनतम उमेर
बाल श्रम (नियमन र निषेधित गर्ने ) ऐन २०५६ मा जोखिमयुक्त कामका लागि न्यूनतम उमेर १६ वर्ष तय गरिएको छ, जहाँ १६ वर्ष पूरा नभएको बालबालिकालाई नावालिगको रुपमा परिभाषित गरिएको छ । कानुनले ऐनको अनुसूची १ अन्तर्गत परिभाषित गरिएको जोखिमपूर्ण व्यवसाय वा कामहरूमा कुनै बालबालिकालाई लगाउनु हुदैन भन्छ ।
कानुनले बालबालिकाका लागि जोखिमयुक्त काममा प्रतिवन्ध लगाएको छ । जोखिमपूर्ण कामलाई कानुन अन्तर्गत वृहत रुपमा निम्न कामलाई समावेश गरिएको छ; पर्यटनसँग सम्बन्धित व्यवसाय, पर्यटन, आवास, मोटेल, होटेल, क्यासिनो, रेस्टुरेन्ट, बार, पब, रिसोर्ट, स्कीइंग, गाइडिंग, रयाफ्टिंग, केबल कार कम्प्लेक्स, पोनी ट्रेकिंग, पर्वतारोहण, तातो बेलुनमा उड्ने, प्यारासेलिंग, गल्फ कोर्स, पोलो, घोड सवारी, कार्यशाला, प्रयोगशाला, वधशाला, कोल्ड स्टोर जस्ता सेवा केन्द्रित व्यवसाय; सार्वजनिक यातायात र निर्माण व्यवसाय; उत्पादनसँग सम्बन्धित काम, रासायनिक पदार्थसँगको सम्पर्क हुने काम, काट्ने मेशिनहरू, जमिन मुनिको काम, खानी, आदि । कानुनले बालबालिकालाई दिनमा छ घण्टाभन्दा बढी र हप्तामा छत्तिस घण्टाभन्दा धेरै पारिश्रमिक सहित वा बिना पारिश्रमिक लगाउनबाट प्रतिवन्ध लगाएको छ । कानुनले बालबालिकालाई (न्युनतम १४ वर्ष) रात्रिकालिन कार्य गर्न प्रतिवन्ध लगाएको छ । साँझ ६ बजेदेखि बिहान ६ बजेसम्म कुनैपनि बालबालिकालाई काममा लगाउन मिल्दैन ।
श्रोत: नेपाल बाल श्रम(निषेध र नियमित गर्ने) ऐनको §३ (अनुसूची १) र ९
